Tính trung thựcTôi chọn ở lại đất nước phục vụ dân tộc vì trân trọng và đặt nhiều kỳ vọng ở một số giá trị của chủ nghĩa xã hội như: công bằng xã hội, sự quan tâm đến người lao động, người nghèo, phụ nữ, trẻ em… Hồi mới giải phóng, có lần tôi không cầm được nước mắt khi chứng kiến sự đổi đời của những người cùng khổ.
Tuy nhiên cũng ngay từ đâu, tôi có những điều ray rứt vì cái giá trị đạo đức căn bản nhất, cái trục của mọi nguyên tắc không được coi trọng. Đó là sự trung thực. Đây là sự tích lũy cô đọng nhất của sự khôn ngoan loài người từ đời này qua đời nọ để giữ cho xã hội không náo loạn. Cái khung đạo đức chỉ có mấy điều cơ bản không rườm rà, nghi thức.
Vài năm đầu, tôi tham gia tổ thường trực một ngành khoa học nhân văn trong tập thể trí thức, và hằng tuần phải phản ánh tâm tư, nguyện vọng và những gì anh em nêu lên từ cuộc sống. Vào cuối thập kỷ 70, tham nhũng cơ sở đã được phản ánh. Đầy “nhiệt tình cách mạng”, tôi phản ánh lại một cách trung thực, tưởng như vậy là đóng góp xây dựng và trung thành với chế độ. Nào ngờ tôi nghe loáng thoáng bị đánh giá là “thiếu quan điểm”. Từ đó, tôi tập chui vào cái vỏ ốc, tuy không bao giờ nói dối nhưng cũng không nói sự thật, để mua lấy sự an toàn.
Trong công tác khoa học, tôi có dịp sinh hoạt nhiều tháng tại một xí nghiệp “điển hình tiên tiến” và thấy cán bộ công đoàn ngồi lại đánh giá công nhân trên những phát biểu của họ ở các buổi học tập chính trị. Còn công nhân thì thổ lộ: “Người ta không cần biết chúng tôi sản xuất như thế nào, đối xử với anh em ra sao, gìn giữ tài sản chung đến mức nào… mà chỉ coi trọng lời nói. Tôi thì rất ngượng ngùng phải nói những điều không xuất phát từ đáy lòng”. Đó là vào giữa thập kỷ 80.
Còn ngày nay, trở lại sự trung thực thì ta thấy trong cuộc sống: mắt, mũi, môi gỉ, hàng giả, bằng lái giả, bằng cấp giả, hôn nhân giả! Người ta giả vờ với nhau một cách tỉnh bơ. Đáng sợ hãi cho tương lai là chuyện gian dối ở chỗ mà lẽ ra sự trung thực là nguyên tắc hàng đầu. Đó là ở phòng thi: thầy làm lộ đề, trò quay cóp.
Con người lấy gì làm cơ sở để quan hệ với nhau khi cái trục chính của chiếc cầu đã gãy? Cái túi nước silicon rò rỉ đã biến những con người muốn làm đẹp thành xấu xí đến tai hại. Thực phẩm giả, bằng lái giả gây chết người. Còn bằng cấp giả? Xin trích đoạn dưới đây từ báo Phụ Nữ ngày 29-7-1997: “N.M. – sinh viên khoa ngữ văn – báo chí – ĐH KHXH&NV, một cô gái tài hoa có lối sống khá bạt mạng – mệt mỏi tâm sự: “Ở gia đình, bố mẹ luôn dạy tôi cách sống tốt, chân thật, nhưng tôi biết rõ ràng rằng đó chỉ là lời nói. Thực tế còn cả một khoảng cách”. Cái khoảng cách ấy đã được M. nhận rõ khi người ta phát hiện hai cái học vị phó tiến sĩ của bố và mẹ M. đều là của giả. M. bộc lộ: “Tôi không quan tâm lắm đến danh dự của gia đình, nhưng bố mẹ - những thần tượng của tôi – đã hoàn toàn sụp đổ”. Để trốn chạy thực tế, M. thường đóng kín cửa phòng đắm mình trong âm thanh của Spice Girls, hoặc phóng xe hết tốc lực ngoài đường”.
Thế đấy, cái giả tưởng chừng như vô thưởng vô phạt đang giết chết một thế hệ về mặt tinh thần. Và ngày nay không cần thiết phải chứng minh tính chính trị của đạo đức nữa. Cái khó là tìm hiểu những nguyên nhân sâu xa và những cơ chế vận hành nào đã đưa tới tình trạng báo động này.
Tôi không dám múa rìu qua mắt thợ, nhưng chỉ xin chia sẻ những điều tôi trăn trở. Không nói sự thật có khi là cần thiết như luật gia, nhà tâm lý phải giữ kín câu chuyện của thân chủ mình. Có khi bác sĩ, thân nhân không cho bệnh nhân biết về bệnh tình của họ để tránh sự sụp đổ tinh thần. Tuy nhiên không nói sự thật không luôn luôn có nghĩa là phải nói dối, và nói dối phải được giới hạn triệt để trong trường hợp bất khả kháng.
Ngoài nguyên nhân sâu xa trên, có thể còn các nguyên nhân cơ chế. Một nền giáo dục từ thế hệ này qua thế hệ khác không nhấn mạnh đủ đến đạo đức con người nói chung mà tính trung thực là cái trục. “Chúng tôi đấu tranh chống những khuynh hướng sai lầm trong giáo dục, đào tạo. Đó là khuynh hướng duy ý chí, muốn nôn nóng đưa giáo dục chính trị vào ngay cả từ lớp vỡ lòng. Rốt cuộc, chính trị không đạt yêu cầu mà nhân cách cũng không xây dựng được” (Mai Chí Thọ, chủ tịch Hội Khuyến học TP.HCM, Công An ngày 27-9-1997).
Do một thời gian dài chỉ đánh giá con người trên lời nói của họ nên ta quên để ý đến con người của họ. Có khi những người nói ngược ấy lại muốn cứu vãn tình hình, họ dám nói ngược nhưng họ toàn tâm toàn sức vì dân.
Ta đánh giá cao những báo cáo tô hồng, những trường có tỉ lệ “lên lớp”, “thi đậu” cao, những người nói đúng bài bản nên cấp dưới tập phản xạ nói dối, phản xạ này ăn sâu trong tâm tư họ đến nỗi có người không còn biết nhận ra và phân biệt thật giả, đúng sai.
Phải tập lại từ đầu, không phải bằng hô hào mà bằng hành động. Khó có thể kêu gọi tuổi trẻ bằng những khẩu hiệu chung chung, nhưng họ sẽ hưởng ứng ngay với cách làm mới.
Đó là tinh thần và phương pháp khoa học giúp nhận thức sự thật khách quan. Có bệnh mà không nhận là mình bệnh thì không chữa khỏi được. Xã hội luôn luôn có vấn đề, cho nên phải đánh giá cao những cấp dưới phát hiện được vấn đề, thay vì những kẻ không thấy hay che lấp vấn đề. Tập cho người dám gọi sự việc bằng tên thật của nó.
Khen thưởng những ai lật tẩy sự dối trá. Phạt nặng sự dối trá trong sản xuất. Chỉnh đốn triệt để ngành giáo dục vì bao giờ còn gian lận trong ngành này thì không thể gọi nó là giáo dục.
Văn học nghệ thuật phải đem sự dối trá ra làm trò cười cho đến nơi đến chốn.
Nhưng sống trung thực đòi hỏi sự dũng cảm, và chỉ có thể trung thực trên cơ sở tự tin do năng lực và đạo đức của bản thân.
Do yếu kém nên ta sợ nghe sự thật, còn nếu thoái hóa, tham nhũng thì lại càng ghét nó! Chỉ còn tìm cách đặt lại tính trung thực đúng vị trí của nó nếu muốn chấn hưng đạo đức, vì như sách nói: Sự thật giải phóng chúng ta. Tuy nhiên đây là một quá trình đau đớn. Chỉ cần nghĩ đến các phụ nữ Trung Hoa, nạn nhân của tục lệ bó chân. Mở trói ra họ rất mừng, nhưng đi không được. Phải tập tành lại trong nhiều gian khổ.
======================
Hướng nghiệp từ phía các bạn trẻ
Một quyển sách tâm lý kể về chuyện của John, một doanh nhân, cuối đời rơi vào bệnh trầm uất. Cha anh là một nhà doanh nghiệp lỗi lạc muốn anh kế tục sự nghiệp của ông để quản lý tài sản gia đình. Nhưng anh lại rất ghét cái nghề kinh doanh. Để khích anh, ông nói bóng nói gió: “Mày mà làm được cái trò trống gì cho gia đình này...”.
Tức khí, anh đi học và tốt nghiệp ngành quản trị kinh doanh rồi đứng ra quản lý doanh nghiệp của gia đình. Sau một thời gian, anh đâm ra trầm uất và đi tìm một nhà tâm lý. Cuộc trao đổi cho thấy nguyên nhân là anh đang thực hiện nguyện vọng của cha anh thay vì của chính mình. Do vậy, như các nhà tâm lý nói: “Không ai hạnh phúc khi thực hiện một mục đích mà người khác vạch ra cho mình”. Anh đã quyết định bỏ việc kinh doanh và theo đuổi công việc mà anh yêu thích. Có lẽ nhiều bạn trẻ trong chúng ta khi chọn một công việc ít nghĩ xa như vậy.
Vì sao chọn một công việc mà mình thích?
“Hãy theo đuổi một việc gì đó mà bạn thích làm!”. Đó là lời khuyên của Bill Gates, một trong những người giàu nhất nước Mỹ mà không có bằng cấp. Có lẽ bên cạnh tình yêu, điều có thể làm cho con người hạnh phúc là công việc mà mình ưa thích, đó là phát huy được tối đa tiềm năng của mình. Nhiều cuộc nghiên cứu nhằm tìm hiểu điều gì làm cho nhân viên gắn bó với cơ quan, xí nghiệp và kết quả cho thấy không có một yếu tố duy nhất mà là một chùm yếu tố, trong đó nổi bật nhất là được làm việc mà họ yêu thích. Thật vậy, việc gì mình thích thì mình làm tốt và luôn muốn hoàn thiện. Nó không chỉ đem lại sự thỏa mãn về tinh thần mà còn uy tín, sự khen thưởng và thăng tiến nghề nghiệp. Có người mà tay nghề đã trở thành cái tên thứ hai. Ví dụ anh nông dân làm ra máy cắt, ông “thần đèn”, ông giáo X…Với những người này tiền không còn là yếu tố hàng đầu.
Kinh tế ổn định, nhu cầu cao hơn
Khi kinh tế khó khăn hay khi cá nhân thiếu thốn, họ chấp nhận bất cứ việc gì miễn là có tiền để sống. Khi công việc ổn định họ mong sự an toàn. Các nhu cầu này thỏa mãn, họ lại muốn tự khẳng định qua công việc. Ở đỉnh cao hơn nữa, lao động sáng tạo là niềm vui, đóng góp cho xã hội là hạnh phúc (Maslow). Làm giàu không phải là mục đích của những người này.
Những yếu tố tác động
Ngoài những yếu tố khách quan như tình hình kinh tế chưa ổn định, hệ thống giáo dục khiến bạn trẻ lắm khi khó mà nhận được một tấm bằng đúng ngay trong ngành mình mong muốn, có những yếu tố chủ quan từ phía bạn trẻ khiến việc định hướng nghề nghiệp gặp nhiều hạn chế.
- Không riêng gì trong chọn nghề mà trong cuộc sống nói chung, do giáo dục gia đình và nhà trường bạn trẻ thường thụ động tuân thủ, không dám có ý kiến riêng, ít dám nghĩ đến nơi đến chốn xem mình thật sự muốn gì.
- Lối giáo dục trên cũng ít tạo cơ hội cho bạn trẻ phát hiện và phát huy năng khiếu để từ đó muốn hoàn thiện thêm. Ở trường thì bị nhồi nhét, không được vui trong cái học như các nơi. Ngay cả những trò chơi trên tivi cũng thử thách trí nhớ, sự tích lũy thông tin hơn là óc sáng tạo.
- Nặng nề hơn hết là sự o ép của cha mẹ. Phần đông cha mẹ giáo dục con em bằng cách áp đặt ước mơ của mình thay vì khơi dậy những ước mơ và tiềm năng của chính chúng. Do đó các bạn trẻ làm theo ý cha mẹ mà vẫn tưởng đó là ý của mình. Vì tuổi trẻ VN trưởng thành và tự khẳng định trễ nên họ khám phá tính không phù hợp của công việc đã lựa chọn trễ.
- Bao trùm là hệ thống giá trị xã hội coi trọng đồng tiền hơn là cuộc sống có ý nghĩa, coi trọng thầy hơn thợ, kỹ thuật hơn xã hội, mà cha mẹ là trung gian áp đặt nó cho tuổi trẻ. Vừa qua tôi gặp một cặp vợ chồng bác sĩ tâm thần người Bỉ. Qua câu chuyện tôi cảm thấy họ là những trí thức đúng nghĩa nhất. Họ bàn từ vấn đề toàn cầu hóa, phát triển kinh tế xã hội, tới gia đình và trẻ em… một cách rất thuyết phục... Điều làm tôi ngạc nhiên là người con trai duy nhất của họ lại học trung cấp điện tử. Ông bà nói: “Nó thích như vậy và chúng tôi tôn trọng sở thích của nó. Và bây giờ, sau ba năm làm việc nó muốn học lên, chúng tôi khuyến khích nó”. Tôi nghĩ cậu thanh niên này dù là thợ nhưng sống với cha mẹ như vậy anh ta là một người thợ trí thức. Chắc chắn đời sống tinh thần của anh ta không kém phần phong phú. Và tôi đã gặp những người trẻ phương Tây như vậy. Họ không hề có mặc cảm.
Hai yếu tố gia đình và xã hội có thê xêp vào phần “chủ quan” của bạn trẻ, vì chấp nhận nó hay không thuộc về cách suy nghĩ và lựa chọn của bạn trẻ. Điều này đòi hỏi bạn trẻ phải tự khẳng định nhiều hơn.
Làm gì?
Ngoài việc hoàn thiện hệ thống hướng nghiệp, có hai việc có thể làm:
- Hoạt động đoàn thể và ngành giáo dục nên giúp bạn trẻ tự khẳng định mình nhiều hơn.
- Trong tư vấn hướng nghiệp không chỉ chú trọng việc giúp bạn trẻ phát hiện năng khiếu, thông tin về nhu cầu lao động mà còn cần giúp củng cố nhân cách của bạn trẻ, giúp họ xác định mình là ai, muốn gì và phát huy nội lực để tự quyết định. Nội dung này đòi hỏi tay nghề về tâm lý.
Có lẽ quan điểm của tôi có thể gây lo âu cho một số người nhưng một xã hội phát triển đòi hỏi những công dân trưởng thành biết chọn hướng đi của mình để sống hạnh phúc và đóng góp cho một xã hội với nhu cầu ngày càng đa dạng. Vả lại, nếu nghĩ cho kỹ thì điều cha mẹ muốn cho con mình không phải là điều gì khác hơn là hạnh phúc của chính nó.
NGUYỄN THỊ OANH ( Tuổi Trẻ Online )
